مقدمه:
بازي هاي رايانه اي يكي از سرگرمي هاي كودكان، نوجوانان، جوانان و حتي بزرگسالان در عصر جديد است. اين بازي هاي مهيج و پر كشش ساعت ها كودك و نوجوان ما را در مقابل صفحه نمايشگر ميخكوب كرده، او را از دنياي واقعيات به عالم تخيلات فرو مي برد و در اين گير و دار يا چيزي را به او مي آموزد يا چيزي را از او مي گيرد، يا اين كه او را در تخيلات بي پايان به حال خود رها مي كند. اين بازي ها در كنار محاسنشان، گاه آثار مخرب روحي و جسمي در كودكان و نوجوانان بر جاي مي گذارند كه با توجه به ظرافت فكر و ذهنشان جبران آن ها شايد براي هميشه ناممكن شود.
لذا وظيفه ي ما والدين و دست اندكاران امور فرهنگي است كه به استفاده كودكان و نوجوانان از بازي هاي رايانه اي، چه در جامعه و چه در خانواده، سمت و سو داده، آن ها را به محملي براي پيشرفت و خلاقيت آنان تبديل كنيم و از تأثيرات مخرب آن ها بكاهيم. اين مقاله سعي دارد در اين جهت اطلاعاتي در اختيار اوليا و مربيان گرامي قرار دهد.
عوارض نامطلوب ناشي از بازي هاي رايانه اي
با نگاهي به انبوه بازي هاي موجود در بازار در مي يابيم كه قريب به اتفاق اين بازي ها وارداتي و محصول كشورهاي ديگر، خصوصاً كشورهاي غربي است كه در ساخت هريك از اين بازي ها اهدافي را دنبال مي كنند. متأسفانه كشور ما در اين زمينه به پيشرفت هاي قابل توجهي دست نيافته است. شركت هايي در اين زمينه مشغول فعاليت اند و توليداتي هم عرضه كرده اند كه متأسفانه پاسخ گوي نيازهاي نسل امروز جامعه ما نيست و بايد براي اين امر مهم و حياتي، توسط مسئولان ذيربط، تدابيري انديشيده شود.
بازي هاي رايانه اي را مي توان به صورت زير تقسيم بندي كرد:
- بازي هاي فكري
- بازي هاي ورزشي
- بازي هاي اكشن ( ماجراجويانه و حادثه اي )
- بازي هاي جنگي
- بازي هاي تخيلي
بحث در مورد هر يك از اين بازي ها نياز به مجال بيشتري دارد، اما آنچه قابل تأمل است اين كه هر يك از اين بازي ها براي مقاطع مختلف سني ساخته شده است؛ همان گونه كه ديگر توليدات فرهنگي مانند: كتاب، مجله، فيلم و … نيز از اين قاعده مستثنا نيستند. متأسفانه آن چه در اين زمينه اتفاق مي افتد، استفاده بي ضابطه مقاطع سني مختلف از اين بازي هاست. به عنوان مثال يك كودك 8 تا 10 ساله از يك بازي اكشن و خشونت بار كه سراسر آن پر از كشت و كشتار و فجايع غير قابل تحمل است، استفاده مي كند. اين گونه استفاده هاي نابجا و حتي بجاي بيش از حد مي تواند آسيب هاي رواني – تربيتي زير را به دنبال داشته باشد:
- تقويت حس پرخاشگري
سازندگان بازي هاي رايانه اي به مدد فناوري هاي پيچيده و نرم افزارهاي پيشرفته اي كه در اختيار دارند مي توانند تا حد امكان جذابيت اين بازي ها را براي كودكان و نوجوانان افزايش دهند و سعي دارند با استفاده از اين تكنيك ها و بهره بردن از ماجراجويي هاي مورد توجه كودكان و نوجوانان ، به بازار گرم اين بازي ها رونقي دوچندان ببخشند . لذا ” خشونت “ و ” استفاده از اسلحه هاي “ گوناگون جزء لاينفك بسياري از اين بازي هاست.
مهم ترين مشخصه بازي هاي رايانه اي حالت جنگي اكثر آن هاست و اين فرد بايد براي رسيدن به مرحله بعدي با نيروهاي به اصطلاح دشمن بجنگد. ” خشونت “ مهم ترين محركه اي است كه در طراحي جديدترين و جذاب ترين بازي هاي رايانه اي به حد افراط از آن استفاده مي شود. چهره هاي معروف هاليوود كه در فرهنگ ما، انسان هايي ضد ارزش و غير اخلاقي اند، اين بازي ها به صورت قهرماناني شكست ناپذير جلوه گري مي كنند و خشونت هاي بي شمار آن ها، كه براي كودكان و نوجوانان جذاب است، آنان را پرخاشگر و ستيزه جو بار مي آورد.
” بازي هاي رايانه اي پر تحرك باعث بروز بيماريهاي استخواني و عصبي در ناحيه دست ها و بازوها مي شود و يكي از دلايل شب ادراري در كودكان، انجام بازي هاي ترسناك رايانه اي است “
راه حل:
- والدين اصولاً بايد با رايانه و طريقه استفاده از آن و تا حدي با بازي هاي رايانه اي و نحوه عملكردشان آشنا باشند و بدانند كه هر بازي براي چه سني است. در اين راه مي توانند از كارشناسان فن كمك بگيرند.
- معيارهاي استفاده از بازي هاي رايانه اي را براي فرزندانشان تبيين كنند و به آنان بگويند كه مجاز به استفاده از چه بازي هايي اند.
- خودشان درصدد خريد بازي هاي مناسب سن فرزندانشان برآيند يا لااقل آن ها را در اين راه همراهي كنند.
- با اتخاذ تدابير صحيح اجازه ندهند كه فرزندانشان از اين بازي ها استفاده كنند يا لااقل استفاده از آن ها را به حداقل برسانند و ديگر اين كه آسيب هاي اين گونه بازي ها را برايشان شرح دهند.
- ايجاد روحيه انزواطلبي در كودكان
بازي هاي رايانه اي، به گونه اي افراد را با خود همراه مي كنند كه گذشت زمان را به هيچ وجه درك نمي كنند و وقتي به خود مي آيند كه ساعت هاي زيادي از وقتشان صرف اين بازي ها شده است. به عبارت ديگر، حاضر نيستند رايانه را به خاطر اين بازي ها رها كرده، به دنبال فعاليت هاي نشاط آور و اجتماعي تر بروند. لذا كودكاني كه به طور مداوم با اين بازي ها درگيرند، درونگرا مي شوند و در جامعه، منزوي و در برقراري ارتباط اجتماعي با ديگران ناتوان مي گردند. روحيه انزواطلبي باعث مي شود كودك از گروه همسالان جدا شود كه اين خود سرآغازي براي بروز نابهنجاري هاي ديگر است.
مادري مي گفت: فرزندم به بازي هاي رايانه اي معتاد شده است. او هر روز خود را به صفحه نمايشگر مي رساند و از دنياي بيرون به كلي بي خبر است و حتي متوجه رفت و آمد مهمانان نمي شود. او بعد از دست كشيدن از اين برنامه با سردرد و كسالت مواجه است.
به اعتقاد پزشكان ايتاليايي و بعضي ديگر از كشورهاي اروپايي، مقصران اصلي، پدران و مادران اند كه فرزندان خود را ساعت هاي طولاني در مقابل تلويزيون، رايانه، ويدئو گيم، يا فيلم هاي ويدئويي رها مي كنند.
راه حل:
- به فرزندان بياموزيم كه از رايانه نيز مانند ديگر وسايل زندگي بايد در حد متعادل و معين استفاده كرد، زيرا كار بيش از حد با آن مي تواند ضررهاي جسمي و روحي به دنبال داشته باشد. لذا براي بازي كردن كودكان و نوجوانان با رايانه زمان هاي مشخصي تعيين كنيم و در صورت اتمام وقت، كار با رايانه را تعطيل كنيم. شايد براي دفعات اول آنان كمي مقاومت نشان دهند، اما به مرور زمان به نظم استفاده از رايانه عادت مي كنند.
- والدين وقت بيشتري به كودك و نوجوان خويش اختصاص دهند. هر قدر وقت گذاري و ارتباط صحيح بين فرزندان و والدين بيشتر باشد، زمينه استفاده از چنين بازي هايي كمتر فراهم مي شود. بهتر است پدران و مادران با فرزندان خويش به كوه پيمايي و راهپيمايي بپردازند، به باشگاه ها و ميدان هاي ورزشي بروند و به بازي هاي مورد علاقه كودكان بپردازند. بدين ترتيب، انرژي عصبي و رواني آنان تخليه و توجه آنان از بازي هاي رايانه اي منحرف مي شود.
پروفسور پيرسون، روانشناس آموزش شوراي شهر بيرمنگام معتقد است: بهترين راه حل، خارج كردن رايانه از اتاق كودك است.
- والدين تمهيداتي بينديشند كه خود نيز به نحوي از رايانه براي انجام امور مختلف استفاده كنند تا فرزندان اينگونه نپندارند كه رايانه تنها وسيله اي است براي بازي آنان. اگر در طول شبانه روز رايانه ساعاتي در اختيار والدين باشد، به همين ميزان وسوسه فرزندان براي استفاده از آن كمتر مي شود.
- تنبل شدن ذهن كودكان و نوجوانان
در اين بازي ها به دليل اين كه كودك يا نوجوان با ساختني ها و برنامه هاي ديگران به بازي مي پردازد و كمتر قدرت دخل و تصرف در آنها را پيدا مي كند، اعتماد به نفس او در برابر ساختني ها و پيشرفت ديگران متزلزل مي شود.
تصور بيشتر خانواده ها اين است كه در بازي هاي رايانه اي فرد مداخله فكري مداوم دارد، اما اين مداخله فكري نيست، بلكه اين بازي ها سلول هاي مغزي را گول مي زنند و از نظر حركتي نيز فقط چند انگشت كودك را حركت مي دهند.
تحقيقات اخير نشان داده است كه بازي هاي رايانه اي سبب صدمات مغزي طولاني مدت مي شود. اين بازي ها فقط قسمت هايي از مغز را كه به بينايي و حركت اختصاص دارد تحريك كرده، به تكامل نواحي ديگر مغز كمك نمي كنند. كودكاني كه ساعت هاي زيادي به بازي اختصاص مي دهند، لب فرونتال مغزشان تكامل پيدا نمي كند. لب فرونتال مغز نقش بسزايي در تكامل حافظه، احساس و … يادگيري دارد. افرادي كه لب فرونتال مغز آنها تكامل پيدا نمي كند بيشتر مستعد انجام اعمال خشونت آميزند و كمتر توانايي كنترل رفتارهايشان را دارند.
راه حل:
- شايد يكي از راه كارهاي مناسب براي پرورش خلاقيت و نوآوري بچه ها توسط بازي هاي رايانه اي، استفاده آنان از بازي هاي فكري و معمايي باشد. بازي هايي كه بيشتر سلول هاي مغزي را به كار وادار و فكر آنان را درگير كند. شمار اين گونه بازي هاي هم كم نيست، اما متأسفانه بچه ها استقبال چنداني از آنها نمي كنند، مگر قشر خاصي كه به اين بازي هاي علاقه مند است. بايد بازي هاي فكري جذابي طراحي كرد كه به اندازه بازي هاي حادثه اي براي كودكان جذاب و پركشش باشد.
- به بهانه آموزش نيز مي توان از بازي هاي فكري بهره برد. نرم افزارهاي آموزشي مي توانند نقش مهمي در اين زمينه ايفا كنند.
- تأثير منفي بر روابط خانوادگي
هريك از پديده هاي عصر صنعت به سهم خود در دور كردن اعضاي خانواده از يكديگر، به طور خواسته يا ناخواسته، نقشي به عهده دارند. روابط خانوادگي به خاطر درگير بودن اعضاي خانواده با دنياي ماشيني روز به روز كمرنگ تر شده است. اعضاي خانواده به خاطر مشغول بودن به تماشاي تلويزيون يا درگير بودن با رايانه و اينترنت و بازي هاي رايانه اي، كمتر وقت مي كنند با يكديگر بنشينند و صحبت كنند. اين خود باعث سرد شدن روابط بين والدين و فرزندان شده است، به گونه اي كه آنان كمتر حوصله يكديگر را دارند.
راه حل:
بهتر است كه والدين به مدتي، هر چند كوتاه، با كودكان و نوجوانان در انجام بازي هايشان همراه شوند و در مورد بازي هاي رايانه اي به آنان به بحث و تبادل نظر بپردازند. بازي هاي دسته جمعي اعضاي خانواده مي تواند به گرمي روابط آنان و ايجاد رقابت سالم در ميانشان كمك كند.
- افت تحصيلي
عوامل بسياري در افت تحصيلي دخيل اند. شايد بتوان گفت هر چيزي كه ذهن دانش آموزان را از مسير آموزش منحرف كند، يكي از عوامل افت تحصيلي است. با خصايصي كه براي بازي هاي رايانه اي برشمرديم بدون شك آنها از عوامل مؤثر در افت تحصيلي محسوب مي شوند. چرا كه وقت زيادي از دانش آموز را اشغال مي كنند و فكر و ذهن او را درگير مسايل غيرآموزشي مي كنند. يكي از والدين اظهار مي داشت: پسرم در سال گذشته بهترين نمرات را داشت، اما از وقتي كه رايانه برايش خريده ايم روزي 2 تا 3 ساعت وقت خود را صرف بازي مي كند و از لحاظ تحصيلي افت پيدا كرده است.
راه حل:
حتي اين مشكل نيز در ادامه راه حل هاي قبلي، سعي و اهتمام والدين و در اين مورد به خصوص، معلمان و دست اندركاران تعليم و تربيت را مي طلبد تا با همراهي و همفكري يكديگر برنامه ريزي درستي براي استفاده كودكان و نوجوانان از بازي هاي رايانه اي انجام دهند و از رايانه، بيشتر براي پيشبرد امر آموزش بهره بگيرند.
- اعتياد به بازي هاي رايانه اي
يكي از خطرناك ترين آثار سوء بازي هاي رايانه اي ” اعتياد “ به اين بازي هاست كه بيش از هر چيز كودكان و خصوصاً نوجوانان را تهديد مي كند. اين تهديد آن قدر جدي است كه گاه منجر به مرگ مي شود، كما اين كه در سال 2005 نوجواني در كره جنوبي آنقدر به اين بازي ها وابسته شده بود كه از خوردن و آشاميدن هم امتناع مي كرد و اين امر نهايتاً منجر به مرگ او شد. دولت چين معتادان به بازي هاي كامپيوتري را در پادگان هاي نظامي به مدت يك ماه ترك مي دهد.
- مشكلات جسمي
در كنار آثار مخرب روحي بازي هاي رايانه اي، كار با اين وسيله مشكلات و عواقب جسمي نيز براي استفاده كنندگان به دنبال دارد كه به طور اجمال به بيان آن ها مي پردازيم:
- مشكلات بينايي: چشمان فرد به دليل خيره شدن مداوم به صفحه تا حد زيادي از لحاظ بينايي تحت فشار قرار مي گيرد و دچار عوارض سندرم بينايي مي گردد. به اعتقاد پزشكان، كودكاني كه به مدت طولاني از رايانه استفاده مي كنند در معرض خطر نزديك بيني قرار مي گيرند.
- صدمات اسكلتي: مشكلات نواحي مچ، گردن و پشت، كودكاني را كه به مدت طولاني از كامپيوتر استفاده مي كنند، تهديد مي كند؛ زيرا فرد در يك وضعيت ثابت ساعت ها مي نشيند و در نتيجه ستون فقرات و استخوان بندي او دچار مشكل مي شود. همچنين احساس سوزش و سفت شدن گردن، كتف ها و مچ دست از ديگر عوارض كار نسبتاً ثابت و طولاني مدت با رايانه است.
- پوست فرد نيز مداوم در معرض اشعه هايي قرار مي گيرد كه از صفحه رايانه پخش مي شود. ايجاد تهوع و سرگيجه، خصوصاً در كودكاني كه صرع دارند، از ديگر عوارض بازي هاي رايانه اي است.
راه حل هايي براي جلوگيري از صدمات جسمي
الف) صدمات بينايي:
- قبل از شروع مدرسه معاينه كامل از چشم كودكان، از نظر ديد نقاط دور و نزديك، صورت گيرد.
- ايستگاه هاي كار با رايانه، متناسب با وضعيت كودكان، طراحي شود.
- فاصله صفحه نمايشگر و چشم كودك، 28 – 18 اينچ توصيه مي شود.
- به فرزندانتان اجازه ندهيد در فاصله نزديكي از صفحه رايانه بنشينند.
- از رايانه هاي داراي صفحه كوچك استفاده كنيد.
- نور صفحه تلويزيون را كم كنيد.
- چشم ها بايد مسلط به صفحه رايانه باشد.
- روشنايي اتاق به نحوي تنظيم گردد كه زنندگي نور صفحه رايانه به حداقل برسد.
- والدين بايد از رفتارهايي كه بر مشكلات چشمي دلالت مي كند آگاه باشند، از قبيل: قرمزي چشم، مالش مكرر چشم ها، سردرد، شكايت از تاري ديد و خستگي چشم.
- از پوشش هاي مخصوص رايانه استفاده شود.
ب) صدمات اسكلتي:
براي پيشگيري از اين صدمات بايد وضعيت صحيح قسمت فوقاني بدن در حين كار با كامپيوتر حفظ شود:
- پشت به وسيله صندلي حمايت شود.
- در حين نشستن بر صندلي نبايد بر عقب زانوها فشار وارد شود.
- پاها روي سطح محكم قرار گيرد.
- زاويه بين ساق پا و ران بيش از 90 درجه نباشد.
- مچ بطور خنثي قرار گيرد( زاويه كمتر از 15 درجه).
- صفحه كامپيوتر طوري قرار گيرد كه كودك بدون اين كه گردنش را به عقب يا جلو خم كند، آن را به راحتي ببيند.
- تجهيزات مناسب( صندلي راحت، ميز ثابت، صفحه كليد سطح پايين با شيب منفي، موشواره در اندازه مناسب براي كودك) در محل كار وجود داشته باشد.
چاقي
از ديگر عوارض جسماني كه به دنبال استفاده بيش از حد از رايانه و برنامه هاي آن به وجود مي آيد، چاق شدن كودكان و نوجوانان به علت كم تحركي در مقابل اين دستگاه است. كل حركت و جنبش بدن در هنگام كار با كامپيوتر به انگشتان دست خلاصه مي شود و ديگر اعضاي بدن بي حركت مي مانند، كه اين بي تحركي باعث جمع شدن چربي ها در بدن و نهايتاً چاقي مي شود.
راه حل:
بايد در كنار استفاده از رايانه، فرزندان را به تحرك و ورزش تشويق كرد و خود نيز با آنها به ورزش پرداخت. در فواصل كار با كامپيوتر مدتي را به حركت و جابه جايي اختصاص داد. به عقيده پزشكان، براي جلوگيري از صدمات اسكلتي و بينايي، كاربر بايد از مقابل رايانه برخيزد، چند قدمي راه برود و چند حركت نرمشي مربوط به گردن، كمر، مچ، ساعد، پا و ديگر اعضا را انجام دهد تا هم رفع خستگي شود و هم اعضاي بدن ثابت و بي حركت نمانند و از بروز چاقي نيز جلوگيري شود.
مزاياي بازي هاي رايانه اي
با وجود همه عيوبي كه براي بازي هاي رايانه اي برشمرديم، آن ها از مزايا و فوايدي نيز برخوردارند كه نمي توان به سادگي از كنار آنها گذشت. در اينجا به تعدادي از آنها اشاره مي كنيم:
- به عقيده بعضي از پزشكان، بازي هاي رايانه اي به كودكان كمك مي كند كه به داروهاي مسكن كمتر احتياج پيدا كنند.
- بازي هاي رايانه اي بچه ها را وارد دنيايي مي كنند كه كنترلش در دست آنهاست و به همين دليل از اين بازي ها لذت مي برند.
- باعث هماهنگي چشم و دست و پرورش عضلات ظريف كودك مي شوند.
- وسيله كمك آموزشي براي معلولين و پر كردن اوقات آنان است.
- براساس تحقيقات جديد، در زمينه تكلم و حرف زدن، به كودكان كمك مي كند و آنان سريع تر شروع به سخن گفتن مي كنند.
نتيجه گيري
خواسته يا ناخواسته بايد بپذيريم كه بازي هاي رايانه اي همانند بسياري ديگر از پديده هاي عصر فناوري اطلاعات به زندگي ما و فرزندانمان راه پيدا كرده است. اگر بخواهيم آن را ناديده بگيريم و فرزندانمان را از اين بازي ها محروم نماييم، حرص و ولع آنان براي دسترسي به اين بازي ها بيشتر مي شود و اگر در خانه نتوانند بازي كنند به خانه دوستانشان مي روند. اگر آنجا هم نتوانستند، به كافي نت ها و مكان هايي كه مي توانند با رايانه بازي كنند، سر مي زنند.
از سوي ديگر، اگر بخواهيم فرزندانمان را در اين زمينه لجام گسيخته به حال خود بگذاريم، خطرهاي روحي، رواني و جسمي آنان را تهديد مي كند. لذا والدين و دست اندركاران امور فرهنگي و آموزشي بايد با برنامه ريزي صحيح را ه را براي استفاده صحيح كودكان و نوجوانان از اين بازي ها هموار كنند و براي تحقق اين امر:
ما خودمان بايد بازار اين محصولات را با توليدات داخلي و بازي هايي همسو با فرهنگ اسلامي و ايراني مان در دست بگيريم و حتي به كشورهاي ديگر نيز اين برنامه ها را صادر كنيم. نكته ديگر اين كه حتي المقدور از ورود بازي هاي غيرمجاز و مخرب به داخل كشور، توسط مراجع ذيصلاح ممانعت به عمل آيد و به دنبال آن نظارت جدي والدين بر كار فرزندان با كامپيوتر در خانه، خصوصاً استفاده از بازي هاي رايانه اي، اعمال شود و فرهنگ استفاده صحيح از بازي هاي رايانه اي به فرزندان آموخته شود.
منابع:
- پايگاه اينترنتي تبيان. Tebyan.Net
- صادقيان، عفت. تأثير كامپيوتر و اينترنت بر كودكان و نوجوانان.
- اخبار 20:30 شبكه دوم سيماي جمهوري اسلامي ايران.
تهیه و تایید کننده: حسین کیوانلو ،مدیریت دبستان پسرانه امام حسین(علیه السلام) شماره یک سبزوار